Vrbas (Urpanus)

Vrbas (Urpanus): klas.rimski Urpanus - Vrbas je jedan od najvećih desnih/južnih pritoka rieke Save u Bosni, gdje većim dielom teče kanjonskim koritima (sličan kao Una i Drina). Vrbas izvire iz planine Zec (južni ogranak Vranice) kod Fojnice i nakon 235 km dugog tieka se ulieva u rijeku Savu nasuprot Davora, na 96 metara nadmorske visine.

Vrbaski sliv pokriva oko 5.900 km² i na njenim obalama živi oko 500.000 stanovnika. U srednjem tieku od Bugojna do Banjaluke, Vrbas prolazi kroz klisuraste kanjone, koji su zaštićeni Zakonom o zaštiti prirodnih vrijednosti iz 1955. godine. Vrbas protječe kroz: Uskopljansku kotlinu, Vinačku klisuru, Jajačku kotlinu, kanjonsku dolinu Tijesno, Banjalučku kotlinu i donjim tiekom preko svoje naplavine Lijevče polje.

Sliv je dugačak 150 km i prosječne širine 70 km. Prosječna nadmorska visina sliva je 690m, a najviši dio sliva je oko 2100m na jugu Vranice. Prosječne godišnje oborine su najmanje oko 800 l/m2 pri ušću Vrbasa u Savu, do oko 1500 l/m2 na jugu sliva. Prosječno višegodišnje otjecanje iz vrbaskog sliva je oko 132 m3/s.

Vrbaski pritoci

Vrbas ima 36 većih pritoka dužih od 10 km, a najveći su Pliva, Ugar i Vrbanja. Gornji sliv južnog Vrbasa tvore brojne manje rječice: Desna, Tušnica, Trnovača, Kruščica, Bistrica, Bunta, Vesočnica, Poričnica, Vitina, Duboka i Semešnica. Veći srednji i donji pritoci Vrbasa su najveća Vrbanja, pa kanjonski Ugar i Pliva.

• Vrbanja je desni/iztočni i najveći pritok koji utječe u Vrbas kod Banjaluke. Vrbanja uglavnom protječe sjevernim bosanskim Dinaridima u rubnomu pojasu ultramafitnih stiena uz ofiolitna gorja Uzlomac, Borja i ine niže.

• Ugar je drugi duži desni pritok u srednjem tieku Vrbasa, koji uglavnom ima klisurasto-kanjonsko korito usječeno u mezozojskim karbonatima. Izvire na sjeverozapadu gorja Vlašić, a u Vrbas se ulieva u kanjonskim sastavcima pod planinom Čemernicom.

• Pliva (klas.latin. Preva) je dužinom treći i najveći lievi pritok, koji se ulieva u Vrbas kod grada Jajca, gdje tvori sedreno jezero sa slapovima. Rječne obale Plive ili rimska Preva su bile poznate i naseljene već u klasičnoj antici.

Podneblje i šume

Podneblje u slivu Vrbasa je pretežno kontinentalno, osobito oko višeg izvorišta i uz donji panonski tijek, pa u tim dielovima prirodno prevladavaju uobičajene srednjoeuropske šume, slične kao i uz ine bosanske rieke savskog sliva (izim toplije Une). Naprotiv se od ostalog tieka Vrbasa dosta razlikuje klimom i vegetaciom srednji kanjonski tijek izmedju Jajca i Banjaluke.

U ovomu kanjonskom tieku srednjeg Vrbasa manjeviše prevladava posebno fensko podneblje s izrazitim utjecajima toplijih južnih vjetrova kroz veći dio godine, tj. slično kao npr. u nutarnjim fenskim dolinama Alpa. Stoga se tu u fenskim oazama usred kopnenog zaledja, obilno pojavljuju i južnije polusredozemne (mediteranoidne) šume slične kao u primorskom submediteranu dalmatinske Zagore: kserotermne šume crnograba (Ostryo-Quercetum pubescentis) i najtoplije kanjonske šumice bjelograba (Orno-Carpinetum orientalis).

Vrbaski ribolov

U gornjem tieku od izvora do Jajca je Vrbas gorska rijeka s mnogo brzica i slapova, u srednjem tieku od Jajca do Banje Luke, Vrbas s pojačanim padom korita se probija kroz duboki karbonatni kanjon, a u donjem tieku od Banjaluke do ušća je to tipična ravničarska rijeka.

Vrbas sadrži rjedje i plemenite vrste ribe iz porodice Salmonida kao što su pastrva, lipljen i mladica. To govori i o izuzetno kvalitetnoj vodi. Pritoci Vrbasa su poznati po bogatstvu ribljeg fonda, a rijeka Vrbas sadrži 22 vrste riba. Najčešće vrste u gornjem tieku su pastrva, mladica i lipljen.

Poviestni uvid

Na obje obale Vrbasa razvijala su se još od doba paleolita naselja različitih ranih plemena manjeviše srodnih s Ilirima i Panoncima.

Antičko doba

U antici kroz predrimsko i rimsko doba oko Vrbasa (= rimski Urpanus), u donjemu posavskom dielu (Pannonia Savia) izmedju ušća Vrbasa i Une u Savu (sada Republika Srpska) živjelo je panonsko pleme Osseriati, kojih ime potječe iz klasičnog naziva susjednog gorja Kozara = rimski Mons Osserias.

Južnije uz srednji i gornji Vrbas (sada Federacija-BiH) kroz antiku je nastavalo veliko ilirsko pleme Maezaei, koji su zajedno sa okolnim prostorima bili uključeni u rimsku pokrajinu Ilirik (Illyricum). Nakon propasti Rimskog carstva se tu uz ine naseljuju prvo Goti, pa Hrvati i ina slavenska plemena naseljuju sliv Vrbasa u 6. i 7. stoljeću.

Novija doba

U srednjovjeko doba duž obale Vrbasa niče veći broj utvrda. Zatim u novom vieku, tu s provalama Turaka nakon 1582. godine nastaje i prvo balkansko naselje orientalnog tipa u Gornjem Šeheru, koje se razvija oko Careve mahale poslije dolaska Osmanlija. Potom tu Banjaluka postaje sjedištem prostranoga Bosanskog pašaluka, što dovodi do ubrzanog razvitka ovoga grada, gdje Ferhad-paša gradi mlinove i mostove preko Vrbasa.

Hidroelektrane

Na Vrbasu rade dvije veće hidrocentrale: starija HE Jajce i najveća novija "Bočac". Hidroelektrana “Bočac” (sada u Republici Srpskoj) je izgradjena i puštena u rad 1981. Ova dosad izgradjena hidrocentrala koristi 16,2% ukupnog hidropotenciala rijeke Vrbas.

Abstract

The Vrbas (Cyrillic: Врбас) in western Bosnia, is a major river with a length of 235 km. It is a right tributary of the Sava river. The largest city of Banja Luka is located on its river banks.

Poveznice

• Sava i Posavina

Reference

Adapted and loaded partly from Wikipedia by GNU license, history and tributary rivers partly original.